dinsdag 2 juli 2024

Jindřichův Hradec - Telč

45 kmtotaal 328 km

We waren ze gistermiddag al tegengekomen, twee van onze medegasten in het hotel. Moeder en dochter, naar het zich liet aanzien. Tsjechen, vermoedden wij. Het kon ook haast niet anders. Jindřichův Hradec is immers een stad met louter lokaal toerisme. Na zessen is het heerlijk rustig op straat. Er is maar een beperkt aantal eettentjes open. Ons hotel bijvoorbeeld sluit al in de middag voor eters.

De dagjesmensen zijn verdwenen en de overgebleven gasten zijn Tsjechen.

Dat zie je bijvoorbeeld aan de manier waarop ze bijvoorbeeld met hun koffers rondlopen. Ze zijn doelgericht, ze weten immers waar ze heen moeten, wat de opschriften hier betekenen. In Jindřichův vind je geen onderschriften in het Engels of Duits. Je moet het echt doen met de taal van hier.

Het lokale wordt nog bevestigd als we ‘s avonds een wandelingetje willen maken. De stadspoort is dicht! Onze navigatie geeft de volgende poort als alternatief, maar ja, ook die blijkt gesloten.

We zijn een paar eeuwen terug in de tijd: de stad als veilige haven, beschermd tegen loslopend gespuis.

Moeder en dochter spraken geen woord over de grens. Of juist alleen maar, afhankelijk van hoe je het bekijkt.

Ze probeerden ons gistermiddag duidelijk te maken dat het hotel geen avondeten serveerde. Na enige tijd begrepen ze uit onze vragende blikken, dat wij de taal spraken noch verstonden. Op zulke momenten gebeurt er iets fundamenteels: de spreker herhaalt de mededeling luider. Nog luider. En dan langzamer. Maar onze kennis van het Tsjechisch is echt nul, dus dat helpt dan niet.

Toch wilden de dames ons beslist iets aan het verstand brengen. We bleven onbegrijpend kijken. Tenslotte kwamen ze met het stoepbord aansjouwen, alsof we de taal niet konden verstaan, maar dan toch wel moesten kunnen lezen.

De dochter wees uiteindelijk de woorden ‘do 16’ aan. Nu werd het ons duidelijk: tot 16 uur! We dankten de dames hartelijk met een van de weinige zinnetjes uit onze vocabulaire: ‘Djekuji’.

Nu sta ik voor de supermarkt, terwijl Joke inkopen doet. Ja, iemand moet op de fietsen passen en ik doe dat erg goed. Daarom doet Joke altijd de boodschappen. Of is het andersom? Ach, zo nu en dan wissel je wel eens van perspectief.

Daar komen de dames aan. Ze zien onze fietsen. Ze vragen iets aan mij. Ja, geen idee, wat. Ik zoek tevergeefs naar een stoepbord dat enig houvast kan bieden, maar inmiddels heeft de dochter al een vertaalprogramma op haar telefoon geactiveerd. Ik krijg vervolgens een kromme Engelse zin te lezen, waaruit ik nog net de vraag kan destilleren wat onze bestemming is. Ik zeg: Telč. Inderdaad, dat wilden ze horen. Ze knikken bewonderenswaardig. En wensen ons een goede reis. Nou ja, het had ook de tering kunnen zijn, maar dat zeg je meestal niet met zo’n glimlach.

Tsjechisch is een moeilijke taal. Zeker voor ons Nederlanders. Het alfabet kent maar liefst 42 verschillende letters. Dat komt door de zogenaamde diakritische tekens: ˇ, ´ en ˚. Ooit ingevoerd door de hervormer Johannes Hus, rond 1420. Hij deed dat om zoveel mogelijk ruimte te besparen. Het perkament was in die tijd duur. Als je nu in Tsjechische musea de bijschriften leest, of folders van de lokale VVV, dan zie je inderdaad dat het Tsjechisch zo’n tien procent minder ruimte inneemt. Met dank aan Hus dus.

Het Tsjechisch gebruikt ook veel meer medeklinkers. Vier achterelkaar is geen uitzondering. Op het uithangbord van de ijssalon staat ‘zmrslina’, een vinger is ‘prst’ en nek is ‘krk’. Nu is dit minder onuitspreekbaar als het lijkt: de -r en de -l fungeren vaak ook als een combi van klinker én medeklinker. Daarmee is de uitspraak eerder ‘puhrst’ en ‘kuhrk’. Andersom lijkt het me dat een Tsjech het Nederlandse woord ‘herfststorm’ in eerste instantie ook als bizar zal ervaren.

Nu herken ik hier geen enkel woord. Ik stap in een restaurant zomaar de damestoiletten binnen, en dan mag ik nog blij zijn dat ik niet in de keuken ben beland.

De menukaart is voor mij een willekeurig zoekplaatje. Alleen ‘vino’ en ‘pivo’ zijn mij bekend. Maar hierop kun je niet een hele vakantie leven.

Ik ben constant op zoek naar woorden die ik kan herkennen, die ik ergens aan kan linken, in een mij andere en iets meer bekende taal.

Door dit soort etymologie is een taal wat sneller te begrijpen. Zo heb ik ooit begrepen dat in het Frans de -é aan het begin van de zin soms de -s vervangt: ‘école’ is ‘school’, ‘épargner’ is ‘sparen’. Het zou ontzettend helpen als ik woorden kan herleiden. Al staande voor de supermarkt, terwijl Joke binnen de winkel leeghaalt, lukt het om wat leenwoorden te vinden: ‘akce’ (‘actie’) en ‘sobota’ (‘sabbat’ = ‘zaterdag’). Maar wat iemand wil verkopen met ‘Pojustěte se u nás’ in de etalage is mij volkomen duister.

Maar vandaag ben ik een stapje verder gekomen. Ik zag het woord voor ‘hoofd’: ‘hlava’. Nu ben ik bekend met het gegeven dat het Griekse woord ‘kefala’ (‘hoofd’) verwant is met onze woorden ‘gevel’ (de kop/voorkant van een huis) en ‘kop’. Omdat de Tsjechen de -h als een zachte -g uitspreken, zeggen ze dan ook ‘glava’. Dat komt al dicht bij ‘gevel’ of ‘kefala’. Probleem hier is dat de -l en de -v verwisseld zijn. Is dat logisch verklaarbaar? Ik speur wat op het web en ja hoor: dit taalkundige verschijnsel heet ‘metathese’, de verandering van medeklinkerplaatsing. ‘Christus’ werd ‘kerst’, ‘borst’ is ‘Brust’ (Duits) en ‘breast’ (Engels). En het lokale gebruik om ‘weps’ en ‘geps’ te zeggen valt ook onder dit fenomeen.

Nu weet ik onmiddellijk, via ‘gevel’, het woord voor ‘hoofd’ in het Tsjechisch.

En stel dat mijn redenering toch niet klopt, dan nog zit dit woord voor altijd in mijn hoofd.

Hlava.

Jan Marten